کتیبه بیستون:
کتیبه بیستون در زمان هخامنشی و شاید پیش از آن، به گونه ی “بگستانه” تلفظ می شد. در زمان های بعدی به گونه ی “بهیستان”/”بیستون”/ “باغستان”/ “بستان” تغییر حرف و آوا داد. آنگونه که از نوشته های “یودور سیسیلی”، تاریخ نویس یونانی بر می آید؛ در زبان یونانی آن را به شکل “بغیستانه” می شناختند. “همو” به نقل از “کتسیاس” روایت می کند، که ایرانیان کوهستان بیستون را از آن خدای بزرگ می دانند. جغرافیانویسان این نام را در آثار خود، با اقتباس به زبان انگلیسی و بعضی دیگر از زبان های اروپایی. به گونه ی تلفظ پهلوی آن یعنی “بهیستون” نوشته اند.
از باشکوه ترین و قدیمی ترین یادمان های منطقه بیستون، سنگ نگاره و سنگ نوشته ی، داریوش بزرگ هخامنشی است. در حدود سال های 520 پیش از میلاد، در کنار راه، و بر لبه ی پرتگاهی دور از دسترس. با بیش از ده متر بلندی، از سطح جاده، در برابر چشمه ی بیستون، تراشیده شد. این اثر با حدود 20متر درازا و 8 متر بلندی، بزرگترین سنگ نوشته ی جهان است. و از آن در بسیاری از کتاب های، نویسندگان و جغرافی نویسان کهن، یاد می شود.
قدیمی ترین مورخ کتیبه و متن تاریخی:
داریوش به دلیل نوشتن کتیبه بیستون قدیمی ترین تاریخ نویس ایران است. به همین خاطر این کتیبه، نخستین متن شناخته شده ی ایرانی است. این نوشته تا پایان ستون چهارم، داده های تاریخی سال اول پادشاهی داریوش را بازگو می کند.
بجز ارزش تاریخی، کتیبه بیستون یکی از کهن ترین منابع اعلام، در زبان های ایرانی است. و برای بررسی دگرگونی واژگان ایرانی، نام های کسان، شهرها، رودها، کوه ها. و نیز برای شیوه ی نگارش، گاهشماری، اندیشه ورزی و بسیاری بایسته های دیگر. نگرگاه ویژه و پر ارج؛ دانشمندان گوناگون است. ستون پنجم همان متن، در بر دارنده ی گزیده ای از روی داد های سال دوم و سوم پادشاهی آن بود.
در شروع این متن، داریوش به معرفی خود و پدرانش می پردازد. پس از آن با احترام، از اهورامزدا و بخشش او سخن می گوید، که تا پایان کتیبه بار ها تکرار می شود. از اهورا مزدا با عنوان خدای آریاییان، در گزارش بابلی کتیبه ی داریوش، نام برده شده است. پس از این داریوش، به معرفی سرزمین های تابعه ی خود می پردازد. که ضمن آن از 23 کشور نام می برد. که البته تا پایان پادشاهی اش تعداد آنها به 30 کشور می رسد.
سپس در ادامه ی کتیبه طولانی خود و با ثبت دقیق زمان و تقویم، شرح نبرد با شورشگرانی را می دهد. که در نخستین سال پادشاهی اش به دروغ ادعای شاهی کرده و کشور را به آشوب کشانده بودند. (واژه ی دروغ و پرهیز از دروغ، بارها و بارها در اظهارات داریوش تکرار، و بر آن تأکید شده است.).
در ادامه ی متن همچنین با مضامین دیگری مانند سفارش به تباه نکردن کتیبه، دعای نیک دودمان فراوان، برای نگهدارندگان نگاره ها و کتیبه. رفتار به عدالت و مطابق با قانون، معرفی یاران خود، و بسیاری از مطالب دیگر روبرو می شویم. داریوش در سراسر کتیبه نسبت به دشمنان و شورشگران نامبرده، سخن زشت و ناپسند، و تهمت های نابجا بکار نبرده است.
روش ساخت کتیبه:
سنگ نگاره و سنگ نوشته ی بیستون، در ارتفاع چند ده متری زمین، و در دامنه ی رو به جنوب کوه پرو، تراشیده شد. با این وجود به نظر می آید که در زمان ساخت آن، راهی برای دسترسی آسان به محل کارگاه وجود داشت. که بقایای مبهم پلکانی در بالای کوه، و نیز آثار تراشیدن تخته سنگ های زیر کتیبه تا نزدیک زمین؛ نشان دهنده ی راهی به سمت بالا می باشد.
راهی که سنگ تراشان پس از پایان کار، به هدف عدم دسترسی به کتیبه، در زمان پایین آمدن. آن را نیز تراشیده و محو کرده اند. نوشتن کتیبه ای تاریخی در چنین بلندایی ،که از پایین کوه نیز به هیچ وجه قابل دیدن و خواندن نیست. نشان دهنده ی این است؛ که داریوش این متن را نه برای مردمان روزگار خود، بلکه برای آیندگان نوشته بود. آثار حجاری شده در بیستون، از دیدگاه فن آوری و ساز و کار ساخت، از بهترین نمونه های هنر هخامنشی می باشد.
ما از ابزار ها و شیوه های ساخت و پرداخت چنین نگاره هایی، بر روی سنگ آهک، که هنوز پس از 2500 سال بسیار صاف و براق هستند، اطلاعی نداریم. با توجه به رنگ لعاب گونه ی قهوه ای مانندی، که در سراسر نمای کتیبه دیده می شود؛ و نیز با توجه به اینکه در داخل حروف، چند سطر اولیه متن پارسی باستان، بقایای سرب دیده شده است. به نظر می آید که پس از پایان نوشتن متن ها، داخل آنها را برای پایداری بیشتر با سرب، و تمام نمای کتیبه را، با اندودی که برای ما ناشناخته است، می پوشاندند.
در حین ساخت، هرجا که به دلیلی سطح سنگ تخریب می شد، قطعه سنگ دیگری را، به همان اندازه ی محل تخریب می تراشیدند؛ و در جای آن نصب می کردند. نمونه ی این وصله ها، در قوس کمان داریوش، و سردار همراه او، و نیز در کلاه و دست گوی بالدار، ( نشان ملی ایران باستان، و نماد خورشید و اهورامزدا)؛ دیده می شود.
وضعیت ظاهری سنگ نگاره:
بزرگ ترین چهره ی سنگ نگاره، سیمای داریوش است. که به اندازه ی طبیعی، با بلندای 8/1 متر تراشیده شد. و پیکر “مغ گئومات” در زیر پای او است. پشت سر داریوش، دو تن از “ملازمان” او با نیزه و کمان به اندازه ی 5/1 متر، ایستاده اند. در برابر او نه نفر شورشگر، با دست ها و گردن های بسته، که نام آنها در کتیبه برده شد. به ردیف ایستاده اند. در بالای همه ی اینها، نشانه ی گوی بالدار، قرار دارد. این بخش حدود 6 متر درازا، و 3 متر بلندی دارد.
شباهت با سنگ نگاره آنوبانی نی:
شباهت زیاد این سنگ نگاره، با سنگ نگاره ی “آنوبانی نی” در سر پل زهاب، نشان دهنده ی توجه داریوش، به این اثر 4000 ساله است. در آنجا شمار اسیرانی که با ریسمان مهارند؛ به نه نفر می رسد. و در برابر آنان ایزد بانویی قرار دارد، که حلقه ای در دست داشته، و گوی خورشید را در کنار دارد. این حلقه و گوی خورشید به نوعی دیگر در نشان گوی بالدار بیستون، تکرار گردیده.
وضعیت ظاهری کتیبه ها:
سنگ نبشته، یا کتیبه ی داریوش، به سه زبان: “خط پارسی باستان”، “عیلامی نو” و “اکدی”، و در مجموع 1119 سطر، نوشته گردیده. متن بابلی از دید ناظر، در سوی چپ نوشته و بر دو پهلوی صخره ای. به پهنای میانگین 8/3 متر، و بلندای میانگین 5/3 متر، در 112 سطر نوشته شد؛ که ترجمه ی بند های 1 تا 69 متن، پارسی باستان را در برمی گیرد.
متن عیلامی، در چهار ستون، در سوی راست نگاره. به بلندای 1/2 متر، و پهنای 5/1 متر، در 323 سطر، نوشته شد. در همان زمان به انگیزه ی افزودن چهره ی “سکونخای سکایی”، بخشی از آن را پاک کرده، و مجددا” همه ی متن عیلامی را، در سه ستون و 270 سطر، در پایین نبشته ی بابلی تراشیدند. متن پارسی باستان در زیر نگاره، و در چهار ستون 4 متری، و یک ستون 2 متری. همگی به پهنای میانگین 93/1 متر در 414 سطر، به خط میخی بسیار زیبا، و با شکوه پارسی باستان، نوشته گردید.
بجز این، چندین کتیبه ی کوچک، در جاهای گوناگون سنگ نگاره به چشم می خورد؛ که در بردارنده ی نام شورشگران، و همچنین گزیده ای از کتیبه ی اصلی می باشد. بیشتر کتیبه های کوچک بیستون، به سه زبان نگارش یافته اند. اما کتیبه های دیگری نیز هستند. که فقط به یکی از زبان ها، و یا دو زبان، نوشته شدند.
رونویس های دیگر کتیبه:
از این کتیبه، نسخه های آسیب دیده ای، به خط و زبانی که فعلا” “آرامی” نامیده می شود؛ در بابل و مصر نیز پیدا گردید.
نسخه ی بابلی، که قطعاتی از سنگ نگاره را نیز به همراه دارد؛ بر روی سنگ. و نسخه ی مصری در “جزیره ی الفانتین” در میانه ی رود نیل؛ بر روی پاپیروس نگاشته گردید. به نظر می آید همان گونه که در متن اصلی نیز به آن اشاره شد، نسخه های متعددی از کتیبه را، برای نواحی گوناگون فرستادند. ارسال برخی از این رونویس ها به هنگام پادشاهی داریوش بزرگ، و برخی دیگر در زمان پادشاهان بعدی، از جمله داریوش دوم، صورت پذیرفته بود.
اثار تاریخی ایران واقعا زیبا هستند