کاخ گلستان:
کاخ گلستان” یا “قصر گلستان” که بعدها با اسم “ارگ سلطنتی تهران” شناخته شد. این نام برگرفته از تالاری در محدوده کاخ گلستان فعلی، و متعلق به عهد فتحعلی شاه قاجار بود. که در دوره ناصرالدین شاه، با عنوان “عمارات مبارکه گلستان” روایی پیدا کرد. و در عهد مظفرالدین شاه با نام “قصر گلستان” و به شیوه ای رسمی، مورد استفاده قرار گرفت.
پیشینه:
دیرینگی ارگ سلطنتی تهران را شاید بتوان به، ۶ ژوئیه ۱۴۰۴ م برابر با، ۲۰ ذی الحجه ۸۰۶ ق و ۱۷ تیر ۷۸۳ ش؛ زمانی که کلاویخو، فرستاده هانری سوم پادشاه اسپانیا، به دیدار امیر تیمور گورکانی، رهسپار شهر سمرقند گردید؛ و در تهران، خانه نماینده حکومت باباشیخ، سکنی می گزید نسبت داد.
بعدها در بخشی از سفرنامه پیترو دلاواله، همچنین به نقل از سِر توماس هربرت، جهانگرد و تاریخ دان انگلیسی، از چهارباغ و چنارستانی در داخل حصار شاه طهماسبی، در زمان شاه عباس صفوی در تهران، یاد شده است.
اما بر اساس ارجاعاتی دقیق تر در متون تاریخی می توان سرآغاز ارگ سلطنتی را، در زمان شاه سلیمان صفوی، با ساخت دیوانخانه ای در همان محدوده چنارستان شاه عباسی، جستجو کرد.
دیوانخانه ای که بعدها، شاه سلطان حسین صفوی در آخرین سال سلطنت خود، سفیر دولت عثمانی، احمد دری افندی را، به حضور پذیرفت. هر چند که امروزه دیگر از آن بنیان ها اثری در میان نیست. و داشته های موجود کاخ گلستان از لحاظ دیرینگی، محدود به بخشی از آثار و ابنیه دوران زندیه بوده، و فراتر از آن نمی رود.
اهمیت ارگ گلستان:
اهمیت واقعی ارگ در دوران آقا محمدخان قاجار، رنگ جدی تری بخود گرفت. وی در اواخر دوران زندیه و پس از مرگ کریمخان، از بحران داخلی ایران استفاده نمود؛ و بعد از غلبه بر لطفعلی خان زند، در شعبان ۱۲۰۹ ق (۱۱۷۳ ش)، به تهران برگشته، و به نام پادشاه ایران تاج گذاری کرد.
این حرکت آقا محمد خان، به اهمیت ارگ سلطنتی بیش از پیش افزود. و در عهد فتحعلی شاه قاجار هم، به خاطر تاجگذاری وی در این شهر، و هم بواسطه خیالات شکوهمند این پادشاه، کاخ گلستان توسعه بیشتر و آراستگی بهتری را تجربه کرد.
در عهد ناصرالدین شاه قاجار، کاخ گلستان بواسطه مدت حکومت وی، (قریب به ۵۰ سال)، و دیدار او به عنوان اولین پادشاه ایران، از اروپا در سه سفر خود به سالهای ۱۲۹۰، ۱۲۹۵، دستخوش تغییرات اساسی، و متأثر از اروپا گردید.
اگر چه در دوران سه پادشاه آخر سلسله قاجاریه، (مظفرالدین شاه، محمد علی شاه و احمد شاه قاجار) تا انقراض این سلسله، (۱۳ ربیع الثانی ۱۳۴۴ ق / ۹ آبان ماه ۱۳۰۴ ش) ارگ سلطنتی از لحاظ معماری، تغییرات خاصی را به خود ندید. ولی تاریخ آن با وقایع سیاسی فوق العاده مؤثری مانند، انقلاب مشروطه، و تبعات ناشی از آن، توأم و عجین گردید. که بخشی جدائی ناپذیر از حافظه تاریخی ملت ایران را تشکیل می دهد.
ارگ سلطنتی در سال های بعد انقراض سلسله قاجار، و به کار آمدن سلسله پهلوی، شاهد تاجگذاری پهلوی اول و پهلوی دوم ، و همچنین بعضی از تغییرات و تصرفات در بافت خود بوده است. این مجموعه با در نظر گرفتن چنین پیشینه ای، یکی از منحصر بفردترین مجموعه های تاریخی ایران می باشد. ثبت ملی کاخ گلستان – به شماره ۴۱۷ در ۱۱ بهمن ماه ۱۳۳۴، نه تنها بیانگر اهمیت آن، بعنوان بخش مهمی از تاریخ هنر این بوم است، بلکه تأکیدی دارد، بر رخدادهای مؤثر در آن، که آن را به مجموعه ای بی بدیل، و سندی زنده از دوره ای مهم در تاریخ ایران، تبدیل کرده است. ثبت کاخ گلستان در فهرست میراث بشری از جانب یونسکو، در سال 1392، صحه ای بر اهمیت تاریخ و فرهنگ، و هنر این مجموعه می باشد.
محوطه تاریخی کاخ گلستان:
کاخ گلستان نیز، مانند تمامی خانه های سنتی ایران بعد از مدتی که از بنیان آن گذشت، بر پایه دو بخش بیرونی و درونی شکل گرفت. و برای ورود به آنها سردرها و کانال های ارتباطی تعبیه گردید؛ که دسترسی به آن بخش ها را ممکن می ساخت. بخش درونی، (تا حدودی در مکان فعلی وزارت دارائی ) در جبهه شمالی، در زمان توسعه آن مشتمل بر حیاطی بزرگ، با عمارت خوابگاه شاهی در میانه آن بود، و منازل کوچک و بزرگ در اطراف آن قرار داشت. بخش بیرونی کاخ گلستان نیز، توسط بنایی کم عرض، و از شمال به جنوب به دو قسمت تقسیم شده بود.
دارالحکومه یا دیوانخانه که باغی مستطیل شکل بود، ( شامل ایوان تخت مرمر، و عرصه روبرو، و احتمالا پشت آن)، و دیگری باغ مربع شکل، که همان باغ گلستان است.
فصل مشترک و کانال ارتباطی عرصه های بیرونی، و اندرونی منزلگاه سلطنتی، بنائی با حیاط مرکزی به نام خلوتخانه کریمخانی بود. که نقش هشتی را بین این فضاها ایفا می کرد؛ و مخاطب را از طریق دالان هائی به اندرون، و دو فضای بیرونی دارالحکومه، و باغ گلستان هدایت می نمود. باغ گلستان در حقیقت، بیرونی محل سکونت شاه، و فضاهای اندرون محسوب می گردید؛ و عملکرد آن با حیاط تخت مرمر یا دارالحکومه مغایر بود .
دارالحکومه یا ایوان تخت مرمر نیز، مقر به تخت نشستن شاه، و برگزاری مراسم عام، و محل حکومت بود. حال آنکه فضای باغ گلستان بیرونی، اندرون شاهی، و برای ملاقات های خصوصی تر وی بود. گاه اهل اندرون را نیز به خود راه می داد. سلام های نوروزی و اعیاد مذهبی، یکبار با شرکت خواص و شاهزادگان در این باغ، و سپس مراسم عام آن، در دیوانخانه تخت مرمر، برگزار می گردید.
محدوده مورد بحث ما که امروزه به عنوان کاخ گلستان بازشناخته می شود، از عهد تیموری تا دوران معاصر، دستخوش تغییراتی گردید. آشنائی با این تغییرات به درک بهتر جایگاه تاریخی این مجموعه خواهد انجامید.
مساحت کاخ گلستان:
کاخ گلستان از معروف‌ترین دیدنی های پایتخت است. که قدمت آن به دهه ها قبل از دوران قاجار برمی گردد. و بیش از ۴۴۰ سال تاریخ را در خود جای داده است. در حال حاضر مساحت کاخ گلستان به، ۴٫۵ هکتار می رسد، که به‌اندازه یک دهم وسعت اولیه اش است. جایی که محل سکونت پادشاهانی همچون آقا محمدخان، فتحعلی شاه، ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و احمدشاه قاجار بوده است.
کاخ گلستان کجاست؟
کاخ گلستان در تهران، خیابان پانزده خرداد، میدان ارگ قرار دارد. استفاده از مترو، بهترین راه دسترسی به کاخ گلستان است. برای این منظور باید در ایستگاه پانزده خرداد، در خط یک مترو پیاده شوید، و در ادامه به‌سمت شرق حرکت کنید، تا حدودا پس از پنج دقیقه پیاده‌روی به میدان پانزده خرداد (میدان ارگ سابق) برسید، و از طریق خیابان داور به ضلع شمالی این میدان بروید، که ورودی کاخ گلستان در آنجاقرار دارد.
شمس العماره:
شاید بتوان گل سرسبد مجموعه گلستان را، شمس‌العماره دانست. بنایی مرتفع که از شاخص ترین جاذبه های آن است؛ و روزگاری نماد پایتخت محسوب می‌شد. ناصرالدین شاه در سفرهای اروپایی اش عاشق آسمان خراش های آن ها شد، و از همین رو دستور ساخت این بنا را داد، تا بتواند به همراه زنانش به بالای آن برود، و چشم انداز تهران و اطرافش را تماشا کند.
این بنای پنج طبقه در سال ۱۲۸۴ ساخته شد. که با ارتفاع ۳۵ متر، بلندترین ساختمان زمان خود بود.
برای اولین بار در ساخت شمس العماره از فلز استفاده شد. که تحول مهمی در ساختمان سازی ایران به شمار می رفت. علاوه بر نمای باشکوه و زیبای شمس العماره، تزیینات داخلی آن، از آینه‌کاری و نقاشی، تا گچ‌بری باعث شگفتی می شود.
مرسی از تولید محتواتون